Victor Shapoval
FIRST PAGES OF ROMANI HISTORY
(2003)
To Prof Michael Stewart.
Le Mishaske, kon sykavel
o chachuno drom
le Rromenge thaj le gazhenge.
Romany istorija
romanes sthody
Romani history told in Romani language
E butdzhindly dre romane problemy e ranori-magister Hana Syslova
Chexijatyr dyja mange e kopija "Romany istorija" thody la ranjatyr Milena
Huebschmannova. Oda lyla pyja mange piro di te lyjom te paruvav odole
peske syr Romany istorija vash russkone romenge, sob romane chave dr
amari phuv dzhinena, katyr javne o Roma i pir save phuva jone psirenas
hara, sob kazhno romano chavo dzhinel, savestyr phurane baregodjakire
narodostyr dzhala i leskro rodo.
Roma as the last wave of Indo-Europeans, and the rearguard of the Great
Migration
Roma syr agorakiri indo-evropakiri gruppa i "paluno urdo" dre Baro narodongiro
lodeiben
Desh shelbersha pale o Roma gyne e Indijatyr. Syr jone adava kerenas,
nane amenge dzhindlo. Ekh manush patjala, xaj jone dzhanas avri but
bersha, ekh bari semjja pal vavrjate. Vavir phenela, xaj Roma sys ekh
gruppa nabari (haljov, 5-10 000 dzhene), te jone rakhenas ekhipen pirdal
o shelbershengro drom. Ame na dzhinas ada, syr jone nashenas Indijatyr
- pirdal 10 bersha? pirdal shel bersha? Dykhno sy, xaj dava sy o drom
baro. O papy paruvenas peskire dadengire droma te vurmy te lenas te
psiren shel, mek pashshel, kilometry durydyr ke pashratjakiri (severno)
rig. Syr o papy paruvenas droma i shtety, akadjake kerenas o dada, te
adjake lengire chave, te jadyke durydyr. Beshte mashkir raznone narodonde
o Roma shukar dzhinena lengire chiba te keren godjasa gadzhenca butja.
Roma dzhivenas adjake i paruvenas ekh shteto pre vavir, koli odoj javela
fedyr, ili koli trebi sys te churden phurano shtetyco, sob te nashen
maribnastyr ili chororipnastyr.
Lengiro drom na sys o drom ke Grecija. Jone na dzhinena, so jone
poperena dr ada phuv. Jone kamenas te rakhen pes, te lenge sys pyno
pre baxt te resen e pashratjakiri (severno) phuv Grecija. Na sys lengiro
drom o drom bareskiro, syr o bar sys churdyno te pyno, sys lengiro drom,
syr o drom paneskiro, syr o pany prastala kaj teledyr, syr kerla pes
pro duj, pro trin te skedela pale dro ekh, syr koteresa dzhala angle
te koteresa nashela dre phuv. Soske ekh koter odole Romanechave, save
gyne avri Indijatyr, doresne e Grecija? Nane amende halyno - soske.
Devel dyja adava.
Relative unity of the Romani groups reached Greece became more real there
Romano ekhipen zoralyja dre Grecyja
Dr odo bersha e Vizantija sys barydyr te barvalydyr sarendyr vavrendyr
phuvjendyr dre Evropa. Telo lakiro vast sys Cygni Azija (kaj sy adadyves
e Turcyja). Syr o Þstiniano sys o tagari Vizantijakiro (527-565) pyne
telo vast leske Sirija, Armenija, Balkany, Egipto, Italija, te koter
Ispanijatyr. Dr odo bersha o Roma sys dre Indija. Ne sy lokho te keras
dre gody e patrin, syr dur urnjandyne o lava palo barvalypen te pale
zor Romajengiri Imperijakiri. Greki kaj Vizantija kharenas pes o Romaji.
O nava o Romaji te o Roma sys haljov pashedyr ekh vavreske. Gyne bersha,
o Roma lyne te nashen Indijatyr. Lende sys duj droma: te xasjon dro
drom mashkir vavre narody, ili te dzhan pale nevi baxt, te roden e phuv,
kaj dzhivela o zuralo i barvalo narodo. Adale, kon doresne e Grecija,
dro drom dzhivena khetane. Lengiri chib rakirna pal adaja lakiri ekhipen
i dadyves.
Ekh dujto ekhipen sy dykhno: syr 4-6 barja bersha pale indo-evropakire
manusha avne ke Grecija syr-nisyr odole phuvjjatyr, kaj sy nadur e Indijatyr,
adjake ekh bari bersha pale o Roma paruvenas o droma te resen ke Grecija.
Na darava te phenav: koteresa jone dzhanas adale dromenca, save sys
but shelbersha pale o neve droma vash adale manusha, save adadyves sy
xulaja dre Evropa, te ekh (angluny!) adalendyr sys e Grecija. Syr ame
ginasa, xaj o Baro Lodeiben dre Evropa (2-8 shelbersh) thodja o agor
e indo-evropakire dromenge, sy amenge te phenas, xaj o Roma sys e paluny
gruppa dr ada istorijakiro processo. O Roma sy o indo-evropakiro arjergardo.
Jone resena ke Evropa, koli o Madjjary sys o grengire dromengire manusha,
jone rodenas peske e phuv dre Evropa. Dr ada Evropa, kaj Sarmaty, Avary,
Goty, Õazary te vavre zurale dromitka narody sys nashade ko agor, o
Roma sys rakhne. Te avel amenge o lav: na dur, syr atasja, vavre sys
zurale, ne adadyves ko agor nashade. Dr adasavi Evropa javne o Roma.
Soske jone na sys nashade? Sys ada Devleske dre gody te rakhel len pre
da shukar phuv. Ame ripirena, xaj o pany kaj prastala durydyr, kaj dzhala
tele dre phuv. Akadjake o Roma dro baro peskiro drom Indijatyr sys koteresa
garade mashkir vavre narodonde, koteresa gyne durydyr. Sare Roma dre
Evropa sys beshle piro baro periodo ke Grecija (Vizantija). Odoj sare
Romane gruppy, kicy doresne da phuv, dzhivenas ekh pash vavrende. Ame
patjasa, xaj lengire butja te resen maro, lengre tradicyi te lengiri
chib sys kerde ekhore dr odo shteto. Jone sys kerde ekh narodo (etnoso).
O romano ekhipen, savo sys lydzhino Indijatyr, o ekhipen rateskro te
chibakiro zoralyja dre Grecyja. Grecyja javjja da phuv, kaj barija o
nevo Romano ekhipen. Da nevo etnososkiro ekhipen sy dykno adadyves,
syr ame dzhinasa, syr ame dykhasa pro Evropakire Roma, syr ame shunasa
ekh vavres.
O Drom Baro sy butyr pandzh barja kilometry (5000 km.). Te keras
da drom trebi sys Romenge te dzhas 5 kilometry (ekh-duj marde) dro ekh
bersh. Nane e bari buty? Ekh romany generacyja (pokolenie) dzhivelas
- te phenas - but-nabut bish bersha, koli jone sys dre peskiri zor,
te trebi sys lenge te keren dre peskire bish ber ekh shel kilometry
drom, sob lengirengire chavorengire chavore te doresen ko agor e Grecyja.
Syr chavore lodenas shel kilometry durydyr dadendyr, mashkir lende sys
shtar-pandzhdyvesengiro drom pre lache grende, e urdenenca. Adalestyr
sy dykhno, syr o Romano ekhipen sys zrakhno dre sare odole bersha.
Leaving Greece Roma became nomads?
Roma gyja avri e Grecyjatyr te loden?
1400-a (deshushtar-shelbershytka) bersha. O roma dzhanas avri Grecyjatyr.
Dro bersha 1400-a lyne o roma te nashen Grecyjatyr. Palso churdenas
o purano shteto? Kaj dzhivenas baxtales - haljov - trin shelbersha te
butyr, kaj sys lende khera, butja sastyrenca, kaj sare droma sys dzhindle
romanechavenge, koneske sy e buty ty psiren piro gava te sykaven sykljakirden
sapen, rychen pal lovore. O bare shere, godjavere manusha na dzhinena,
save sys romane bari semji, save dzhivenas dre Vizantijakiro imperija.
So tume phenena? Dr odo dyvesa e televizija na sys, e pressa na sys,
dre arxivy, dre lyla Roma popynepe nabut. Na dzhinas, xaj javne Roma
dre imperija dro bersh 1000, duj shelbersha angledyr? ili trin shelbersha
pale? Na sys ko Roma intereso dre Grecyja. So adava sykavela? Ke so
adava amen lydzhala? O roma sys o kalebalengire manusha, syr sare vavre
dre Grecyja. Ko bersh 1400 jone dzhivena odoj but-but bersha, dro gava,
pashe forjja, kerenas buty. Na sys jone vash Grekonge o koter ekzotika,
lathne peske o shteto dro bute-ratengro, bute-chibjengro, bute-etnikongiro
imperija. Perenas dre jakha toko vavre manushenge, odole dromeskirenge,
save dzhanas pir e Grecyja. Jone, vavre-phuvitka Evropakire manusha
dykhne pre romende syr pre ekzotika. Lendyr jachne o lyla pale romenende.
O roma na prastanas Indijatyr pale lachi baxt, nashenas - haljov
- bare bibaxtjatyr. Na churdenas e Vizantija pale baxt bari, tradelas
len o mariben. Bute-ratengiri, bute-chibjengiri barvaly phuv, o ilo
e Imperijakiro, sys o koter gudlo vash bute bokhale vushtenge. Nane
so te keren, o roma lyne te churden e Vizantija. Katyr sy dava dzhindlo
amenge? Dava dzhinas, syr e bershendyr 1442 lyne manusha dre Evropa
te chinen dre xroniki (o lyla bershengre), syr avenas ekh pal vavreste
romane bari semji dre forjja dur-dur Vizantijatyr.
Dro bersh 1071 ke Cygni Azija o Turki-seljdzhuki te lengiro shereskiro
Alp-Arslano marde e Grekon te lengire tagaris Romanos o shtartos uxtylde.
Ada nalachipen skerdjape Grekonge pasho foro Mancikert (Manazkert, ko
pashdyves [jugo] e barepanestyr Van). Dr odo bersha sys odoj but o Armjane.
Te o roma - haljov - doresne odoj. Odotyr sy dre romany chib o lava
Armjanengire: mom, chekat, bov...
Te keras dre gody e patrin. Sys lacho avgustoskiro dyves. O lynaskiro
agor dyja e sare dzhideske o paluno tatypen. O loloro kham dzhalas piro
zhuzho bolyben. Na dur e barepanestyr o Roma mekne peskire gren te charavenpe.
E Romnja gyne piro gava te mangen, te zumaven. Te oke javjja uklistes
o chavoro te rakirdja, xaj dro gav sy shundlo, xaj o Turki marde le
kralis Romanos. Trashane phuroma lyne te rakiren, nane li jov o Romano
chavo? Ne pale lyne te skeden urdena te traden odolestyr, kaj gyno o
mariben.
Adjake sys e Turkonge o drom ke Grecyja otkerdo.
Ne adava na sys dzhindlo romanechavenge. O phuro Baro Dad, godjaver
romano shereskiro na dykhelas dre istorijakiro perspektiva, ne dykhelas,
kaj te lathel o barvalo shteto.
O Roma churdyne e Cygni Azija te nashen ada maribnastyr, te lathne
o lacho shteto, syr resne e Grecija.
Vash phirasa. Dre Grecyja e sari kuljtura perenas tele, e chib purany
kirnyja ekhatyr. O Greki nashade e diftongi, nashade o dyibnytko periben
(casus dativus). Dylyne akademijakire shere sykavena, xaj amare Roma
chorde ada saro. Ne amende sy e alibi, syr dre amari chib nane e diftongi,
(vlaxi, na rakiren nichi). Vavre dylyne xoxavena o sveto, xaj manusha
dykhenas, syr dro foro Chernovcy ekh Rom bikindja o dyibnytko periben
ekhe gadzheske. Dava sy xoxany dezinformacyja, syr dr odo vremjo na
sys odoj gadzhe lylvare. Ake palso Roma na vykede o chachevasteskiro
(vostochno) drom inke shov shelbersha.
O shereskro foro Vizantijakiro sys khardo Konstantinopolis, syr les
o tagari Konstantino thodja (324-330). Pro do shteto angledyr sys o
foryco Vizantion. Odole navestyr sy o lav Vizantija. Dro bersh Devleskiro
1453 o Maxmudo o dujto e zurale vastesa lyja peske odo foro. O Greki
nashade o shereskiro foro imperijakiro.
Vash phirasa. Jone lyne te roven, lengiri reputacyja achjja kindjakirdy,
lengiri kuljtura lyja te kirnjol durydyr. Dykhne o Roma, xasjkirla e
kuljtura, churde peske pro urden so sys lokhedyr i lyja te dzhan ko
Parizho.
Adatyr dre Romany chib sy lava: foro, efta, oxto, enja, drom...
Roma sykadyne dre Evropa dro bersh 1442 te pale. Na dzhinas, save
sys lengire dialekty. E chib na sys ekhori, sy late o dialekty. Te avel
pre chib, syr Russka Roma phenena syr tut kharna?, dre Moldova Vlaxi
phenenla sar bushjos?, te adjake dur. Pre bibaxt, nane amende xotj ekhoro
lavoro chindo adale romendyr, syve churdyne e Grecyja te paruven peskiri
baxt purany pre Evropakiri baxt nevi. Sys rakhno o lyloro phurano, kaj
sy chindly e chib e romany, syr rakirenas adale romengire chavorengire
chavore dro bersh 1562 (dykh: philology.ru/liloro/romanes).
So kerenas o roma ke Grecyja? Na mishto dzhinas adava. Sy amende
nabut lyla, dokumenty. Chorore materialy rakirna, syr o Roma ili o vavre
manusha dromeskire, syr o roma - kalebalengire, doresenas pro maro dre
forjja: sykljakirenas te sykavena gadzhenge e rychen, vavre sys but
godjaver, sykljakirde te sykaven o cyrko: o mursha khelenas pre prastandyne
grende, e chaja lyne te psiren, te khelen pro shelo upral. Nikiforos
Grigoras, o Greko, achjja o lyl, kaj adava saro sy chindlo. Mashkir
vavre lava jov thodja, xaj o phure manusha dro Konstantinopolis na dykhne
te na shundle adava angledyr. Adatyr amenge sy halyno, xaj nane ada
foro dre bersha 1282-1328 (telo Androniko o dujto, imperatoro) pro purano
drom ada akrobatonge. Tradelas len savi bibaxt e Azijatyr? Sys o roma
- na sys o roma, saekh jone avne dro baro foro dural. Sys vavre roma,
beshenas pro shteto, dzhivenas peskire butjatyr: ekhe kerenas buty sastyrenca,
vavre khuvenas korzinjja, seti, te adjake dur.
O foro Modon dre beljveljakiro (zapadno) Grecyja sys o shteto, kaj
manusha save kerena o drom piro pany Mashkirphuvjengiro morjo lyne te
ushtaven pro kurko te skeden e zor pro duruno drom ko Ierusalimo, kaj
sy o grobo Õristoskiro. Vavrephuvjengire dromeskre manusha (Italijatyr,
Francijatyr, Germanijatyr) chinenas lyla, kaj pasho foro Modon sys but-nabut
300 chorore kherore, kaj o kale manusha kerena butja sastyrenca, jone
beshenas pre phuv, o sastyr chuvena pro sastruno kilo, savo sy dykhno
syr o dopo kelderarengiro, vmardo dre phuv andre.
Sy zrakhne lyla (dokumenty) bershendyr 1468, 1497. Jone sykavena,
syr dro Modonoskiro agor o roma sy beshle (dzhivenas postojanno). Dr
odo bersha vavre Roma sy pre Evropakire droma, jone nashena ke Evropa.
Soske o Modonoskire butjarjja na skedena pes dro drom? Nane dzhindlo.
Sy adasavi patrin, xaj ekhe shtetostyr, so khardo o Cygno Egipto, o
Roma prastana avri, dr odo vremja o shteto, so khardo gyppe, o egyptos
mikros - o dujto (?) Cygno Egipto, sy pherdo Romen, save beshena pre
phuv te kerena buty pashe peskire pishoty (te phurden e jag). Vare-kon
patjal, xaj o Roma-chora prastandyne ke Evropa, a butjarne Roma achne
te keren buty vash Turcyjakire agressory. Ame na lasa te churdas save
lava pre manushen. Dr ada dyvesa o mariben na dzhalas sygo pre sari
bari rig. Ekh dyves o drom - te nikon na shunelas, kaj sy o mariben.
E imperija (odo sys ekhori imperija dre Evropa) Vizantija sys e butenarodongiri
phuv, odoj manusha sys dro Õristoskiro devlypen (confession), syr o
Turki sys dro Muxamedoskiro. Adava sys o punkto katyr gyne bare bangipena
manushenge, save prastanas avri e phuvjjatyr. Syr e Romende sys palo
dumo o Baro Drom, na sys jone zurales phandle ke phuv, jone lenas te
dzhan durydyr dre Evropa. Na sare roma nashle. Chacho te phenas, but
Roma achne tel e Turcijakiri zor. But sy o Roma pro sveto, save gyne
dro Muxamedoskiro devlypen (o islamo). Sare Roma sy amare pshala, sare
vygyne avri e Indijatyr. Syr o manush kharla peskires Devles, dava sy
leskiri buty. Syr o manush kerela lacho vavrenge, jov patjala chaches
dro chachuno Devel. Nane lacho toko, syr jov patjala, xaj leskiro Devel
phenela leske te kerel e bibaxt vavrenge.
Ne, te risjovas pale dre Vizantija. Trebi amenge te dzhinas, syr dzhivena
manusha pandzhshela bersha pale. Ekhe rigatyr, ame dzhivasa sygydyr amare papondyr.
Jone tradenas pre grende. Syr lodenas o Roma, jone kerenas urdenenca mek bish
kilometry dro dyves. Syr kerenas pandzhdesha, trebi sys te den grenge te manushenge
o lokho dyves. Vavre rigatyr, o raja sys but, o rangire phuvjja sys butyr. Shel
kilometry - te uzhe e vavir phuv, gosudarstvo, granica. Mishto? - Bare raske
sys e pherdy volja pro leskiro shteto. Na zurales mishto vavrenge. Vavre manusha
sys dre leskiri volja. Ekh xoljamo raj sys o xulaj pre peskiri phuv. Uprydyr
lestyr sys ekh o Devel. O Roma dr odo bersha sys dromengre manusha. Na kamenas
te poperen pro jakha range. Syr amenge te ginas len? Nashty. Kon popeja pro
jakha range, kon popyja dre lyla, sys - haljov - xasino. Nadykhne - vavre dzhivenas
durydyr romanes, ne amende nane dzhindlo mek ekhoro lavoro pal lende. Nane amende
e pherdy patrin adale bershendyr. Sy amende kotera vavre manushengire istoriendyr.
"Sapvalo" in Internet
"Sapvalo" dro Interneto
O deshushovto koter dre "Romany istorija", thody la ranjatyr Milena
Huebschmannova, sy mande piro di butedyr sarendyr. Adava sy "Sapvale"
dre Byzancia ("Sapvale" dre Vizantija.). Sapvale sys o manusha sapengire,
save barjjakirnas, sykljakirnas te sykavenas pire gava sapen.
E filosofija chibakiri. Dre Azija syr kamena te sykaven o vremjo
[e vreamja, e vrama, o chaso, o cajto, o casos, o siro] sykavenas pre
patrin o sapes pasindles angrustjasa, xaj jov lyja te xal peskiri pori.
E bari romany gody sys te xasjol o Indijakiro lav vash o vremjo. Me
patjava, xaj dava sys o angluno shteto, kaj lokho sy te uxtylel daja
ideja, te churdav da ideja dre godjakiri rat, kaj nane o lav, kaj nane
o drom te das peskiri gody tel e vavrengiri zor, dre danda ada kategorijake.
I o tykno chavoro dykhela, syr o lav vash ada kategorija sy gadzhikano,
dava lav - haljov - sy xoxano. Mishto! O sap bandino angrustjasa, syr
o pasindlo "oxto", ada xoxano biagoreskiro saben, lela te dandyrel peskiri
pori zhyk odova, kaj o chachuno lav dzhidjola te inkerela e sapes dre
da zor, savi sy sthody chibjjatyr, e materijatyr sanydyr sarendyr, kaj
e dukh, kaj e dar, kaj e zor trashane godjakiri sy khuvde khetane dre
nadykhny patrin, savi nashty manushenge te kerel fedyr, syr nashty te
paruvel, te xoxavel e dakiri chib. O kuch bar sy chindlo vavresa, e
chib nashty te chines lasa, syr da sapeske nashty te xal peskiri pori,
adava sy leskiri biagoreskiri buty te dandyrel nichi, syr e manusheske
godjake nashty te xal e chib. O bare manusha lathne o ekh lyl, kaj sy
o lav pale romende. Ada phurano lyl, kaj sy zrakhno o lavoro vash Romenge,
sy o svjato dzhiiben ekhe manusheskiro e Gruzijatyr. O svjato Georgio
Afonoskiro (Giorgi Mtacmindeli, 1009-1065). O manush sykljakirdo odole
Georgiostyr, o Geogio Tykno, sthodja peskire vastesa da svjatone manusheskiro
dzhiiben dro monastyrjo Gruzijakiro (Iveron), ko Afono dre Grecyja.
Jov kerdja ada lyl dro bersh 1068, sygo pale odo dyvesa, syr o svjato
manush gyja ko amare Dadeske, te lavenge syr gyne da svjatone manushestyr
trebi te patjas. Jov sykavelas Romen, save dzhinena syr te zalenpe sapengire
otravenca. Kon dzhinel, na sys li odole Roma sphandle dole Sapvalenca,
save javne e Indijatyr?
25 èþëÿ 2003 ã. Â.Â.Øàïîâàë, äîö. êàô. ìåòîäèêè ïðåï.
èñòîðèè Ìîñê. ãîðîäñêîãî ïåä. óí-òà