Victor Shapoval

FIRST PAGES OF ROMANI HISTORY

(2003)

 
To Prof Michael Stewart.
Le Mishaske, kon sykavel
o chachuno drom
le Rromenge thaj le gazhenge.
 
Romany istorija
romanes sthody
Romani history told in Romani language
 
E butdzhindly dre romane problemy e ranori-magister Hana Syslova Chexijatyr dyja mange e kopija "Romany istorija" thody la ranjatyr Milena Huebschmannova. Oda lyla pyja mange piro di te lyjom te paruvav odole peske syr Romany istorija vash russkone romenge, sob romane chave dr amari phuv dzhinena, katyr javne o Roma i pir save phuva jone psirenas hara, sob kazhno romano chavo dzhinel, savestyr phurane baregodjakire narodostyr dzhala i leskro rodo.
 
Roma as the last wave of Indo-Europeans, and the rearguard of the Great Migration
Roma syr agorakiri indo-evropakiri gruppa i "paluno urdo" dre Baro narodongiro lodeiben
 
Desh shelbersha pale o Roma gyne e Indijatyr. Syr jone adava kerenas, nane amenge dzhindlo. Ekh manush patjala, xaj jone dzhanas avri but bersha, ekh bari semjja pal vavrjate. Vavir phenela, xaj Roma sys ekh gruppa nabari (haljov, 5-10 000 dzhene), te jone rakhenas ekhipen pirdal o shelbershengro drom. Ame na dzhinas ada, syr jone nashenas Indijatyr - pirdal 10 bersha? pirdal shel bersha? Dykhno sy, xaj dava sy o drom baro. O papy paruvenas peskire dadengire droma te vurmy te lenas te psiren shel, mek pashshel, kilometry durydyr ke pashratjakiri (severno) rig. Syr o papy paruvenas droma i shtety, akadjake kerenas o dada, te adjake lengire chave, te jadyke durydyr. Beshte mashkir raznone narodonde o Roma shukar dzhinena lengire chiba te keren godjasa gadzhenca butja. Roma dzhivenas adjake i paruvenas ekh shteto pre vavir, koli odoj javela fedyr, ili koli trebi sys te churden phurano shtetyco, sob te nashen maribnastyr ili chororipnastyr.
Lengiro drom na sys o drom ke Grecija. Jone na dzhinena, so jone poperena dr ada phuv. Jone kamenas te rakhen pes, te lenge sys pyno pre baxt te resen e pashratjakiri (severno) phuv Grecija. Na sys lengiro drom o drom bareskiro, syr o bar sys churdyno te pyno, sys lengiro drom, syr o drom paneskiro, syr o pany prastala kaj teledyr, syr kerla pes pro duj, pro trin te skedela pale dro ekh, syr koteresa dzhala angle te koteresa nashela dre phuv. Soske ekh koter odole Romanechave, save gyne avri Indijatyr, doresne e Grecija? Nane amende halyno - soske. Devel dyja adava.
 
Relative unity of the Romani groups reached Greece became more real there
Romano ekhipen zoralyja dre Grecyja
 
Dr odo bersha e Vizantija sys barydyr te barvalydyr sarendyr vavrendyr phuvjendyr dre Evropa. Telo lakiro vast sys Cygni Azija (kaj sy adadyves e Turcyja). Syr o Þstiniano sys o tagari Vizantijakiro (527-565) pyne telo vast leske Sirija, Armenija, Balkany, Egipto, Italija, te koter Ispanijatyr. Dr odo bersha o Roma sys dre Indija. Ne sy lokho te keras dre gody e patrin, syr dur urnjandyne o lava palo barvalypen te pale zor Romajengiri Imperijakiri. Greki kaj Vizantija kharenas pes o Romaji. O nava o Romaji te o Roma sys haljov pashedyr ekh vavreske. Gyne bersha, o Roma lyne te nashen Indijatyr. Lende sys duj droma: te xasjon dro drom mashkir vavre narody, ili te dzhan pale nevi baxt, te roden e phuv, kaj dzhivela o zuralo i barvalo narodo. Adale, kon doresne e Grecija, dro drom dzhivena khetane. Lengiri chib rakirna pal adaja lakiri ekhipen i dadyves.
Ekh dujto ekhipen sy dykhno: syr 4-6 barja bersha pale indo-evropakire manusha avne ke Grecija syr-nisyr odole phuvjjatyr, kaj sy nadur e Indijatyr, adjake ekh bari bersha pale o Roma paruvenas o droma te resen ke Grecija. Na darava te phenav: koteresa jone dzhanas adale dromenca, save sys but shelbersha pale o neve droma vash adale manusha, save adadyves sy xulaja dre Evropa, te ekh (angluny!) adalendyr sys e Grecija. Syr ame ginasa, xaj o Baro Lodeiben dre Evropa (2-8 shelbersh) thodja o agor e indo-evropakire dromenge, sy amenge te phenas, xaj o Roma sys e paluny gruppa dr ada istorijakiro processo. O Roma sy o indo-evropakiro arjergardo. Jone resena ke Evropa, koli o Madjjary sys o grengire dromengire manusha, jone rodenas peske e phuv dre Evropa. Dr ada Evropa, kaj Sarmaty, Avary, Goty, Õazary te vavre zurale dromitka narody sys nashade ko agor, o Roma sys rakhne. Te avel amenge o lav: na dur, syr atasja, vavre sys zurale, ne adadyves ko agor nashade. Dr adasavi Evropa javne o Roma. Soske jone na sys nashade? Sys ada Devleske dre gody te rakhel len pre da shukar phuv. Ame ripirena, xaj o pany kaj prastala durydyr, kaj dzhala tele dre phuv. Akadjake o Roma dro baro peskiro drom Indijatyr sys koteresa garade mashkir vavre narodonde, koteresa gyne durydyr. Sare Roma dre Evropa sys beshle piro baro periodo ke Grecija (Vizantija). Odoj sare Romane gruppy, kicy doresne da phuv, dzhivenas ekh pash vavrende. Ame patjasa, xaj lengire butja te resen maro, lengre tradicyi te lengiri chib sys kerde ekhore dr odo shteto. Jone sys kerde ekh narodo (etnoso). O romano ekhipen, savo sys lydzhino Indijatyr, o ekhipen rateskro te chibakiro zoralyja dre Grecyja. Grecyja javjja da phuv, kaj barija o nevo Romano ekhipen. Da nevo etnososkiro ekhipen sy dykno adadyves, syr ame dzhinasa, syr ame dykhasa pro Evropakire Roma, syr ame shunasa ekh vavres.
O Drom Baro sy butyr pandzh barja kilometry (5000 km.). Te keras da drom trebi sys Romenge te dzhas 5 kilometry (ekh-duj marde) dro ekh bersh. Nane e bari buty? Ekh romany generacyja (pokolenie) dzhivelas - te phenas - but-nabut bish bersha, koli jone sys dre peskiri zor, te trebi sys lenge te keren dre peskire bish ber ekh shel kilometry drom, sob lengirengire chavorengire chavore te doresen ko agor e Grecyja. Syr chavore lodenas shel kilometry durydyr dadendyr, mashkir lende sys shtar-pandzhdyvesengiro drom pre lache grende, e urdenenca. Adalestyr sy dykhno, syr o Romano ekhipen sys zrakhno dre sare odole bersha.
 
Leaving Greece Roma became nomads?
Roma gyja avri e Grecyjatyr te loden?
 
1400-a (deshushtar-shelbershytka) bersha. O roma dzhanas avri Grecyjatyr. Dro bersha 1400-a lyne o roma te nashen Grecyjatyr. Palso churdenas o purano shteto? Kaj dzhivenas baxtales - haljov - trin shelbersha te butyr, kaj sys lende khera, butja sastyrenca, kaj sare droma sys dzhindle romanechavenge, koneske sy e buty ty psiren piro gava te sykaven sykljakirden sapen, rychen pal lovore. O bare shere, godjavere manusha na dzhinena, save sys romane bari semji, save dzhivenas dre Vizantijakiro imperija. So tume phenena? Dr odo dyvesa e televizija na sys, e pressa na sys, dre arxivy, dre lyla Roma popynepe nabut. Na dzhinas, xaj javne Roma dre imperija dro bersh 1000, duj shelbersha angledyr? ili trin shelbersha pale? Na sys ko Roma intereso dre Grecyja. So adava sykavela? Ke so adava amen lydzhala? O roma sys o kalebalengire manusha, syr sare vavre dre Grecyja. Ko bersh 1400 jone dzhivena odoj but-but bersha, dro gava, pashe forjja, kerenas buty. Na sys jone vash Grekonge o koter ekzotika, lathne peske o shteto dro bute-ratengro, bute-chibjengro, bute-etnikongiro imperija. Perenas dre jakha toko vavre manushenge, odole dromeskirenge, save dzhanas pir e Grecyja. Jone, vavre-phuvitka Evropakire manusha dykhne pre romende syr pre ekzotika. Lendyr jachne o lyla pale romenende.
O roma na prastanas Indijatyr pale lachi baxt, nashenas - haljov - bare bibaxtjatyr. Na churdenas e Vizantija pale baxt bari, tradelas len o mariben. Bute-ratengiri, bute-chibjengiri barvaly phuv, o ilo e Imperijakiro, sys o koter gudlo vash bute bokhale vushtenge. Nane so te keren, o roma lyne te churden e Vizantija. Katyr sy dava dzhindlo amenge? Dava dzhinas, syr e bershendyr 1442 lyne manusha dre Evropa te chinen dre xroniki (o lyla bershengre), syr avenas ekh pal vavreste romane bari semji dre forjja dur-dur Vizantijatyr.
 
Dro bersh 1071 ke Cygni Azija o Turki-seljdzhuki te lengiro shereskiro Alp-Arslano marde e Grekon te lengire tagaris Romanos o shtartos uxtylde. Ada nalachipen skerdjape Grekonge pasho foro Mancikert (Manazkert, ko pashdyves [jugo] e barepanestyr Van). Dr odo bersha sys odoj but o Armjane. Te o roma - haljov - doresne odoj. Odotyr sy dre romany chib o lava Armjanengire: mom, chekat, bov...
 
Te keras dre gody e patrin. Sys lacho avgustoskiro dyves. O lynaskiro agor dyja e sare dzhideske o paluno tatypen. O loloro kham dzhalas piro zhuzho bolyben. Na dur e barepanestyr o Roma mekne peskire gren te charavenpe. E Romnja gyne piro gava te mangen, te zumaven. Te oke javjja uklistes o chavoro te rakirdja, xaj dro gav sy shundlo, xaj o Turki marde le kralis Romanos. Trashane phuroma lyne te rakiren, nane li jov o Romano chavo? Ne pale lyne te skeden urdena te traden odolestyr, kaj gyno o mariben.
 
Adjake sys e Turkonge o drom ke Grecyja otkerdo.
 
Ne adava na sys dzhindlo romanechavenge. O phuro Baro Dad, godjaver romano shereskiro na dykhelas dre istorijakiro perspektiva, ne dykhelas, kaj te lathel o barvalo shteto.
 
O Roma churdyne e Cygni Azija te nashen ada maribnastyr, te lathne o lacho shteto, syr resne e Grecija.
 
Vash phirasa. Dre Grecyja e sari kuljtura perenas tele, e chib purany kirnyja ekhatyr. O Greki nashade e diftongi, nashade o dyibnytko periben (casus dativus). Dylyne akademijakire shere sykavena, xaj amare Roma chorde ada saro. Ne amende sy e alibi, syr dre amari chib nane e diftongi, (vlaxi, na rakiren nichi). Vavre dylyne xoxavena o sveto, xaj manusha dykhenas, syr dro foro Chernovcy ekh Rom bikindja o dyibnytko periben ekhe gadzheske. Dava sy xoxany dezinformacyja, syr dr odo vremjo na sys odoj gadzhe lylvare. Ake palso Roma na vykede o chachevasteskiro (vostochno) drom inke shov shelbersha.
 
O shereskro foro Vizantijakiro sys khardo Konstantinopolis, syr les o tagari Konstantino thodja (324-330). Pro do shteto angledyr sys o foryco Vizantion. Odole navestyr sy o lav Vizantija. Dro bersh Devleskiro 1453 o Maxmudo o dujto e zurale vastesa lyja peske odo foro. O Greki nashade o shereskiro foro imperijakiro.
 
Vash phirasa. Jone lyne te roven, lengiri reputacyja achjja kindjakirdy, lengiri kuljtura lyja te kirnjol durydyr. Dykhne o Roma, xasjkirla e kuljtura, churde peske pro urden so sys lokhedyr i lyja te dzhan ko Parizho.
 
Adatyr dre Romany chib sy lava: foro, efta, oxto, enja, drom...
 
Roma sykadyne dre Evropa dro bersh 1442 te pale. Na dzhinas, save sys lengire dialekty. E chib na sys ekhori, sy late o dialekty. Te avel pre chib, syr Russka Roma phenena syr tut kharna?, dre Moldova Vlaxi phenenla sar bushjos?, te adjake dur. Pre bibaxt, nane amende xotj ekhoro lavoro chindo adale romendyr, syve churdyne e Grecyja te paruven peskiri baxt purany pre Evropakiri baxt nevi. Sys rakhno o lyloro phurano, kaj sy chindly e chib e romany, syr rakirenas adale romengire chavorengire chavore dro bersh 1562 (dykh: philology.ru/liloro/romanes).
So kerenas o roma ke Grecyja? Na mishto dzhinas adava. Sy amende nabut lyla, dokumenty. Chorore materialy rakirna, syr o Roma ili o vavre manusha dromeskire, syr o roma - kalebalengire, doresenas pro maro dre forjja: sykljakirenas te sykavena gadzhenge e rychen, vavre sys but godjaver, sykljakirde te sykaven o cyrko: o mursha khelenas pre prastandyne grende, e chaja lyne te psiren, te khelen pro shelo upral. Nikiforos Grigoras, o Greko, achjja o lyl, kaj adava saro sy chindlo. Mashkir vavre lava jov thodja, xaj o phure manusha dro Konstantinopolis na dykhne te na shundle adava angledyr. Adatyr amenge sy halyno, xaj nane ada foro dre bersha 1282-1328 (telo Androniko o dujto, imperatoro) pro purano drom ada akrobatonge. Tradelas len savi bibaxt e Azijatyr? Sys o roma - na sys o roma, saekh jone avne dro baro foro dural. Sys vavre roma, beshenas pro shteto, dzhivenas peskire butjatyr: ekhe kerenas buty sastyrenca, vavre khuvenas korzinjja, seti, te adjake dur.
O foro Modon dre beljveljakiro (zapadno) Grecyja sys o shteto, kaj manusha save kerena o drom piro pany Mashkirphuvjengiro morjo lyne te ushtaven pro kurko te skeden e zor pro duruno drom ko Ierusalimo, kaj sy o grobo Õristoskiro. Vavrephuvjengire dromeskre manusha (Italijatyr, Francijatyr, Germanijatyr) chinenas lyla, kaj pasho foro Modon sys but-nabut 300 chorore kherore, kaj o kale manusha kerena butja sastyrenca, jone beshenas pre phuv, o sastyr chuvena pro sastruno kilo, savo sy dykhno syr o dopo kelderarengiro, vmardo dre phuv andre.
Sy zrakhne lyla (dokumenty) bershendyr 1468, 1497. Jone sykavena, syr dro Modonoskiro agor o roma sy beshle (dzhivenas postojanno). Dr odo bersha vavre Roma sy pre Evropakire droma, jone nashena ke Evropa. Soske o Modonoskire butjarjja na skedena pes dro drom? Nane dzhindlo. Sy adasavi patrin, xaj ekhe shtetostyr, so khardo o Cygno Egipto, o Roma prastana avri, dr odo vremja o shteto, so khardo gyppe, o egyptos mikros - o dujto (?) Cygno Egipto, sy pherdo Romen, save beshena pre phuv te kerena buty pashe peskire pishoty (te phurden e jag). Vare-kon patjal, xaj o Roma-chora prastandyne ke Evropa, a butjarne Roma achne te keren buty vash Turcyjakire agressory. Ame na lasa te churdas save lava pre manushen. Dr ada dyvesa o mariben na dzhalas sygo pre sari bari rig. Ekh dyves o drom - te nikon na shunelas, kaj sy o mariben.
E imperija (odo sys ekhori imperija dre Evropa) Vizantija sys e butenarodongiri phuv, odoj manusha sys dro Õristoskiro devlypen (confession), syr o Turki sys dro Muxamedoskiro. Adava sys o punkto katyr gyne bare bangipena manushenge, save prastanas avri e phuvjjatyr. Syr e Romende sys palo dumo o Baro Drom, na sys jone zurales phandle ke phuv, jone lenas te dzhan durydyr dre Evropa. Na sare roma nashle. Chacho te phenas, but Roma achne tel e Turcijakiri zor. But sy o Roma pro sveto, save gyne dro Muxamedoskiro devlypen (o islamo). Sare Roma sy amare pshala, sare vygyne avri e Indijatyr. Syr o manush kharla peskires Devles, dava sy leskiri buty. Syr o manush kerela lacho vavrenge, jov patjala chaches dro chachuno Devel. Nane lacho toko, syr jov patjala, xaj leskiro Devel phenela leske te kerel e bibaxt vavrenge.
 
Ne, te risjovas pale dre Vizantija. Trebi amenge te dzhinas, syr dzhivena manusha pandzhshela bersha pale. Ekhe rigatyr, ame dzhivasa sygydyr amare papondyr. Jone tradenas pre grende. Syr lodenas o Roma, jone kerenas urdenenca mek bish kilometry dro dyves. Syr kerenas pandzhdesha, trebi sys te den grenge te manushenge o lokho dyves. Vavre rigatyr, o raja sys but, o rangire phuvjja sys butyr. Shel kilometry - te uzhe e vavir phuv, gosudarstvo, granica. Mishto? - Bare raske sys e pherdy volja pro leskiro shteto. Na zurales mishto vavrenge. Vavre manusha sys dre leskiri volja. Ekh xoljamo raj sys o xulaj pre peskiri phuv. Uprydyr lestyr sys ekh o Devel. O Roma dr odo bersha sys dromengre manusha. Na kamenas te poperen pro jakha range. Syr amenge te ginas len? Nashty. Kon popeja pro jakha range, kon popyja dre lyla, sys - haljov - xasino. Nadykhne - vavre dzhivenas durydyr romanes, ne amende nane dzhindlo mek ekhoro lavoro pal lende. Nane amende e pherdy patrin adale bershendyr. Sy amende kotera vavre manushengire istoriendyr.
 
"Sapvalo" in Internet
"Sapvalo" dro Interneto
 
O deshushovto koter dre "Romany istorija", thody la ranjatyr Milena Huebschmannova, sy mande piro di butedyr sarendyr. Adava sy "Sapvale" dre Byzancia ("Sapvale" dre Vizantija.). Sapvale sys o manusha sapengire, save barjjakirnas, sykljakirnas te sykavenas pire gava sapen.
 
E filosofija chibakiri. Dre Azija syr kamena te sykaven o vremjo [e vreamja, e vrama, o chaso, o cajto, o casos, o siro] sykavenas pre patrin o sapes pasindles angrustjasa, xaj jov lyja te xal peskiri pori. E bari romany gody sys te xasjol o Indijakiro lav vash o vremjo. Me patjava, xaj dava sys o angluno shteto, kaj lokho sy te uxtylel daja ideja, te churdav da ideja dre godjakiri rat, kaj nane o lav, kaj nane o drom te das peskiri gody tel e vavrengiri zor, dre danda ada kategorijake. I o tykno chavoro dykhela, syr o lav vash ada kategorija sy gadzhikano, dava lav - haljov - sy xoxano. Mishto! O sap bandino angrustjasa, syr o pasindlo "oxto", ada xoxano biagoreskiro saben, lela te dandyrel peskiri pori zhyk odova, kaj o chachuno lav dzhidjola te inkerela e sapes dre da zor, savi sy sthody chibjjatyr, e materijatyr sanydyr sarendyr, kaj e dukh, kaj e dar, kaj e zor trashane godjakiri sy khuvde khetane dre nadykhny patrin, savi nashty manushenge te kerel fedyr, syr nashty te paruvel, te xoxavel e dakiri chib. O kuch bar sy chindlo vavresa, e chib nashty te chines lasa, syr da sapeske nashty te xal peskiri pori, adava sy leskiri biagoreskiri buty te dandyrel nichi, syr e manusheske godjake nashty te xal e chib. O bare manusha lathne o ekh lyl, kaj sy o lav pale romende. Ada phurano lyl, kaj sy zrakhno o lavoro vash Romenge, sy o svjato dzhiiben ekhe manusheskiro e Gruzijatyr. O svjato Georgio Afonoskiro (Giorgi Mtacmindeli, 1009-1065). O manush sykljakirdo odole Georgiostyr, o Geogio Tykno, sthodja peskire vastesa da svjatone manusheskiro dzhiiben dro monastyrjo Gruzijakiro (Iveron), ko Afono dre Grecyja. Jov kerdja ada lyl dro bersh 1068, sygo pale odo dyvesa, syr o svjato manush gyja ko amare Dadeske, te lavenge syr gyne da svjatone manushestyr trebi te patjas. Jov sykavelas Romen, save dzhinena syr te zalenpe sapengire otravenca. Kon dzhinel, na sys li odole Roma sphandle dole Sapvalenca, save javne e Indijatyr?
 
25 èþëÿ 2003 ã. Â.Â.Øàïîâàë, äîö. êàô. ìåòîäèêè ïðåï. èñòîðèè Ìîñê. ãîðîäñêîãî ïåä. óí-òà